Васіль Быкаў без купюр і з тэрапеўтычным эфектам

Вера Дашкевіч, Sputnik.

Васіля Быкава па-ранейшаму паспяхова выдаюць, чытаюць і нават адкрываюць зноўку. Летась, напрыклад, выйшлі першыя два творы без тых самых ідэалагічна верных савецкіх правак. У раман "Мёртвым не баліць" камуністычная цэнзура ў свой час ўнесла больш за 200 карэктыў; у аповесць "Сотнікаў" (ці "Ліквідацыя" як яе называў сам Быкаў) — больш за сотню.

"Практычна ўсе буйныя творы Быкаў савецкага перыяду ў той ці іншай меры былі схільныя цэнзуры. У тым жа "Знаку бяды", да прыкладу, скарочаны цэлы раздзел. А ў "Западне" з-за патрабаванняў цэнзуры была цалкам перапісаная фіналь. У "Яго батальёне" па патрабаванні рэдактуры быў дапісаны іншай, не Быкоўскі фінал", — распавёў у інтэрв'ю Sputnik даследчык творчасці пісьменніка Сяргей Шапран.

© Sputnik / Евгений Коктыш

Музей-дачу Быкава зачынілі

Аповесці Быкава, як высвятляецца, здольна аказваць і тэрапеўтычны эфект. Ва ўсякім выпадку, амерыканскія спецыялісты-філолагі настойліва рэкамендуюць чытаць "Мёртвым не баліць" тым, хто ўдзельнічаў у ваенных аперацыях і пакутуе ад посттраўматычнага сіндрому.

Вайна

Быкаў часцей за ўсё пісаў пра тое, што бачыў. Ён ваяваў, быў на перадавой, ледзь не загінуў у баях пад украінскім вёскай Вялікая Севярынка. Родным нават паспелі адправіць пахавальны ліст, а на севярынкаўскай абеліску памяці загінуўшых паказалі і яго імя. Але лейтэнант Быкаў тады ўсё-такі выкараскаўся і, правёўшы некалькі месяцаў у шпіталях, вярнуўся на фронт, удзельнічаў у баях у Румыніі, Венгрыі, Балгарыі, скончыў вайну ў Аўстрыі.

Тэма вайны стала асноўнай у яго творчасці, па сутнасці, вымушана, пра гэта шмат гадоў пасля пісьменнік распавёў у інтэрв'ю радыё "Свабода". Ён хацеў і спрабаваў пісаць пра сучаснае жыццё, аб рэчаіснасці, у якой жыў, нават паспеў выпусціць сатырычную кніжку "Ход канём", але хрушчоўскую "адлігу" змянілі брэжнеўскія "замаразкі".

© Sputnik / Евгений Коктыш

пісьменнік васіль быкаў

"Пасля гэтага спрабаваў напісаць некалькі твораў на тэмы рэчаіснасці, але апынулася, што яны ўсе, прадметы такога толку, непраходныя. А ваенныя апавяданні (прынамсі, якія я пісаў) а потым —  аповесці, яны прайшлі… І вось, такім чынам, я пераключыўся на ваенную тэму. Зусім не таму, што мяне так захапляла вайна, ці армія, я як раз усё жыццё яе ненавідзеў — і тую, і іншую. Але я бачыў там магчымасць, так бы мовіць, некаторай рэалізацыі некаторых маіх ідэй", — казаў Быкаў.

Улада

Аднак яго погляд на вайну таксама апынуўся, мякка кажучы, не зусім "правільным". Першую ўсесаюзную вядомасць і першую ж насцярожанасць савецкіх ідэолагаў прынесла аповесць "Трэцяя ракета", якая выйшла ў 1961-м. Потым былі "Пастка", "Альпійская балада" і —  аўтабіяграфічная "Мёртвым не баліць". Кожная сыходзіла ў друк пасля жорсткай барацьбы з цэнзарамі і шматлікімі праваўкамі.

"Як правіла, пасля чарговай рэдактуры сам пачынаеш ненавідзець сваё тварэнне, але нямоглы што-небудзь выправіць у ім… Часам раблюся ў тупік: а ці варта? Ці не кінуць ўсё гэта і не перакваліфікавацца ў дрэсіроўшчыка якіх-небудзь звяркоў для цырка. Напэўна, гэта было б цікавей. І ўсё гэта не таму, што цяжка, а таму, што бескарысна", — пісаў у тыя гады Быкаў расійскаму крытыку Лазару Лазараву.

© Sputnik / Анатоль Гаранін

Cтворана электронная бібліятэка Быкава

Але нават адцэнзуравала аповесці ўсё роўна выклікалі раздражненне ідэолагаў. Быкава таўравалі ў прэсе і на партыйных сходах, яго імя нярэдка фігуравала ў данясеньнях вышэйшага кіраўніцтва КДБ СССР, у тым ліку яго тагачаснага старшыні Семичастного. У выніку на доўгія гады Васіль Быкаў апынуўся пад самай пільнай увагай цэнзуры і растрэльнай крытыкі.

 Але ён не адступаўся, па меры сіл нават спрабаваў перайграць цэнзуру. З праўкамі да "Сотнікава", напрыклад, здарылася проста-такі камічная гісторыя: аповесць ўжо надрукаваў рускі "Новы свет", а рэдакцыя беларускага "Полымя" яшчэ вырашала, як "упрыгожыць" твор.

У ліку іншага аўтару рэкамендавалі паменшыць колькасць паліцаяў, паказаць больш зверстваў фашыстаў, а галоўнага героя Сотнікава не толькі зрабіць камуністам, але і зняць з яго "налёт асуджанасці"…

© Sputnik / Евгений Коктыш

Святлоў: на помнікі Быкаву, Барадуліну і Бураўкіну грошай пакуль няма

"У Беларускім дзяржаўным архіве літаратуры і мастацтва захоўваецца гэты варыянт з рэдакцыйнымі праўкамі цэнзурнага характару, дзе Быкавым, пры падказцы прыстаўленага да яго рэдактара, дапісана алоўкам у 16-й чале, што Сотнікаў — камуніст. У рускім перакладзе Сотнікаў заўсёды быў беспартыйны. Гэта, дарэчы, адзіны персанаж-камуніст у Быкоўскіх аповесцях", —  распавядае Шапран. Толькі выпуск бесцензурной версіі год таму выправіў гэтую літаратурна-гістарычную несправядлівасць.

Наогул кажучы, з уладай у Быкава не ладзілася ледзь не ўсю яго жыццё. У другой палове 1990-х ён нават вымушаны быў пакінуць краіну — жыў у Фінляндыі, Германіі і Чэхіі ў рамках міжнароднай праграмы "Пісьменнік у выгнанні" і вярнуўся ў Беларусь за месяц да смерці.

"Сыходзіў годна"

Шапран кажа, што бачыў Быкава за некалькі дзён да сыходу пісьменніка — прыходзіў адведаць яго разам з бліжэйшымі Быкоўскі сябрамі — паэтамі Рыгорам Барадуліным і Генадзем Бураўкіным. Ўспаміналі радзіму — Ушацкую зямлю, казалі аб пражытым.

Што характэрна, адзначыў суразмоўца Sputnik, смяротна хворы, Быкаў ні на што не скардзіўся. Паводле яго слоў, невыпадкова, калі пісьменніка не стала, Бураўкін справядліва сказаў: "Васіль сыходзіў вельмі мужна і годна".

Да 85-годдзя са дня нараджэння Быкава Шапран выдаў двухтомавік — "Васіль Быкаў. Гісторыя жыцця актуальныя дакумэнтах, публікацыях, успамінах, лістах". Гэта, бадай, самае поўнае гістарычнае сведчанне жыцця, творчасці, сумневаў, расчараванняў і надзей аднаго з самых чытэльных і ўшанаваных беларускіх пісьменнікаў. У кнігі павінен быў быць эпіграф, аднак ён не адбыўся па тэхнічных прычынах. Па словах Шапрана, гэтыя радкі з рамана Камю "Чума" найбольш дакладна адлюстроўваюць Быкоўскі місію.

© Sputnik / Евгений Коктыш

Васіль Быкаў і Алесь Адамовіч

"Памятаеце ў рамане Камю "Чума" тую беспрасветнасць, у якой апынуліся людзі з прычыны эпідэміі чумы? І вось як-то галоўнаму герою рамана, лекара, кажуць пра марныя ўсіх яго тытанічных высілкаў. Ён адказвае, што разумее гэта, аднак гэта, зусім не, не падстава нічога не рабіць… Васіль Уладзіміравіч вельмі песімістычна глядзеў на многія рэчы на ​​працягу ўсяго жыцця і, асабліва, у апошнія гады. Тым не менш, яго гэта не спыняла, не было нагодай апускаць рукі", — падкрэсліў даследчык.

Зараз Шапран працуе над чарговым томам з Поўнага збору твораў Васіля Быкава, якое пасля яго смерці выдае Саюз беларускіх пісьменнікаў. Ён збірае і рыхтуе каментары да быкаўскай публіцыстыцы 1980-1990-х гадоў. Ужо выйшла 10 тамоў.

Да таго ж да цяперашняй памятнай даце Саюз беларускіх пісьменнікаў выклаў у інтэрнэт і зрабіў даступным для бясплатнай запампоўкі першыя пяць кніг серыі. Што таксама знамянальна — бо лепш Быкоўскіх герояў пра яго ўсё роўна наўрад ці хто-то раскажа.