Самы знакаміты ўраджэнец Віцебска Марк Шагал нарадзіўся насамрэч 6 ліпеня 1887 года, але ўсё жыццё ён лічыў 7 сваёй магічнай лічбай і ў даце 1887/07/07 бачыў шчаслівае прадвесце свайго нараджэння. Таму заўсёды святкаваў дзень нараджэння 7 ліпеня, усе свае 97 гадоў.

Адносіны Шагала з Віцебскам былі складанымі як пры жыцці мастака, так і пасля яго смерці. Горад на Дзвіне стаў для Мойшы Сегала (такое імя насіў хлопчык з нараджэння) той самай страчанай Радзімай, пра якую ён усё жыццё ўспамінаў, але куды так і не змог вярнуцца. Гэтыя ўспаміны запаўнялі яго ўяўленне мастацкімі вобразамі, дапамагалі тварыць, вяртацца ў сваю маладосць і чэрпаць адтуль сілы.

А што Віцебск? Віцебск пра Шагала не ўспамінаў...

© Public Domain.

Марк Шагал

Натхненне з віцебскага гарышча

Шагал ніколі не саромеўся свайго яўрэйскага паходжання, і творчасць яго прасякнута культурай яўрэйскага народа.

Мастак нарадзіўся ў пабожнай яўрэйскай сям'і на ўскрайку Віцебска. Бацька Хацкель Мардуховіч Сегал быў прыказчыкам і хацеў, каб старэйшы сын знайшоў сабе працу, якой можна пракарміць сям'ю: стаў, у ідэале, бухгалтарам або прыказчыкам у багатага камерсанта.

Будучы мастак убіраў у сябе, як губка, вобразы, якія яму сустракаліся ў дзяцінстве. Асабліва любіў ён гарышча, адкуль адкрываўся цудоўны від на горад. Мойша мог гадзінамі назіраць за паненкамі, яўрэямі-хасідамі і суседзямі. Ён любаваўся дамамі, забітым дошкамі заводам, царквой, занядбанымі могілкамі, якія з часам ператварыліся ва ўзгорак. Усё гэта стала вобразамі для яго карцін. Так, напрыклад, пагорак, у які ператварыліся могілкі, Шагал адлюстраваў на карціне 1918 года "Над горадам". Яркія ўспаміны дзяцінства і юнацтва - першы падарунак горада мастаку.

© Public Domain. репродукция / Портрет молодого Шагала

Партрэт Марка Шагала, напісаны Юдэлем Пэнам - малады мастак толькі што вярнуўся з Парыжа і выглядае сапраўдным франтам

Сегал атрымаў класічную дамашнюю яўрэйскую адукацыю, вывучаў Тору, Талмуд і старажытнаяўрэйскую мову. Затым бацькі аддалі яго ў 1-е віцебскае чатырохкласнае вучылішча, дзе будучаму мастаку добра даваліся толькі маляванне і геаметрыя. Скончыўшы вучылішча, Мойша Сегал вырашыў паступіць у мастацкую школу Іегуды Пэна. Бацька быў супраць такога рашэння, але сына падтрымала маці.

У Пэна Сегал правучыўся нядоўга, літаральна пару месяцаў. За гэты час настаўнік адзначыў яго здольнасці і асабліва таленавітую працу з колерам.

У тым жа годзе Мойша разам з Віктарам Меклерам, іншым вучнем Пэна, адправіліся ў Санкт-Пецярбург. Ад'езд праходзіў цяжка.

"Захапіўшы дваццаць сем рублёў, - адзіныя за ўсё жыццё грошы, якія бацька даў мне на мастацкую адукацыю, - я, румяны і кучаравы юнак, адпраўляюся ў Пецярбург разам з прыяцелем. Вырашана! Слёзы і гонар душылі мяне, калі я падбіраў з падлогі грошы - бацька шпурнуў іх пад стол. Поўзаў і падбіраў", - успамінаў потым у кнізе "Маё жыццё" сцэну растання з домам Шагал.

© Sputnik Павел Вур

Марк і Бэла Шагал

Бэла назаўжды

Віцебск "падарыў" Шагалу не толькі ўспаміны, якія доўгі час сілкавалі яго творчасць, але і жонку, якая стала для яго музай.

Гісторыя знаёмства Шагала з будучай жонкай адбылася таксама ў Віцебску. Праз таго ж Віктара Меклера Мойша пазнаёміўся з Тэяй Брахман. Дачка віцебскага ўрача, якая вучылася ў Санкт-Пецярбургу, Тэя прытрымлівалася сучасных поглядаў і пазіравала Шагалу аголенай, неўзабаве ў іх пачаўся раман.

У 1909 годзе, калі абодва прыехалі дадому, у Віцебск, дзяўчына пазнаёміла Сегала са сваёй сяброўкай Бертай Розенфельд. Шагал тады быў у гасцях у Тэі і ўбачыў Берту толькі мімаходам, але меладычны голас дзяўчыны закрануў душу мастака.

Увечары таго ж дня Сегал і Тэя зноў сустрэлі Розенфельд, якую ўрэшце афіцыйна прадставілі Мойшы. Гэта было каханне з першага погляду.

© Sputnik / Владимир Вдовин

За доўгае жыццё ў Шагала было тры жонкі, але над горадам ён лятаў толькі з Бэлай - рэпрадукцыя карціны "Над горадам"

"З ёй, не з Тэяй, а з ёй павінен быць я - раптам азарае мяне! Яна маўчыць, я таксама. Яна глядзіць - о, яе вочы! - я таксама. Як быццам мы даўным-даўно знаёмыя, і яна ведае пра мяне ўсё: маё дзяцінства, маё цяперашняе жыццё і што са мной будзе; як быццам заўсёды назірала за мной, была дзесьці побач, хоць я бачыў яе ў першы раз. І я зразумеў: гэта мая жонка. На бледным твары ззяюць вочы. Вялікія, выпуклыя, чорныя! Гэта мае вочы, мая душа. Тэя ўміг стала мне чужой і абыякавай. Я ўвайшоў у новы дом, і ён стаў маім назаўсёды", - так апісаў знаёмства са сваёй будучай жонкай мастак.

Вобраз Берты Розенфельд, пасля Бэлы Шагал, чырвонай ніткай праходзіць праз усё жыццё творцы. Усяго тры карціны Бэлы напісаны з натуры і больш чым у двух тысячах сустракаецца яе вобраз.

Бэла, з якой Шагал ажаніўся 25 ліпеня 1915 года, стала яго музай, гэта быў другі падарунак Віцебска мастаку.

Камісар Шагал

Шагал (ужо Марк Шагал - імя, якое ўзяў сабе мастак у Парыжы ў 1910 году) у 1918-м вярнуўся ў Віцебск камісарам мастацтваў - прыйшоў час аддаваць даўгі Віцебску.

Да гэтага часу ён ужо быў вядомым за мяжой мастаком. У Парыжы ён трапіў у самую гушчу падзей - жыў у знакамітым "Вуллі" на Манпарнасе, своеасаблівым сквоце, які даў прытулак многім вядомым мастакам пачатку стагоддзя. Да таго ж ён ужо меў за спіной некалькі персанальных выстаў у Францыі і Германіі. Яму было што прапанаваць роднаму гораду.

Авангардысцкае светаадчуванне Шагала ўзбурыла патрыярхальны Віцебск. Горад не быў гатовы да яркіх фарбаў і нечаканых задумак.

© Sputnik Павел Вур

Віцебскае Народнае Мастацкае вучылішча на вуліцы Шагала

"Я памятаю першую гадавіну Кастрычніцкай рэвалюцыі, калі Віцебск быў упрыгожаны рознакаляровымі сцягамі, плакатамі, і дзе-нідзе на бачных месцах, вельмі высока, былі выстаўленыя карціны Марка Шагала. Жыхары Віцебска са здзіўленнем глядзелі на намаляваных там зялёных коней і на "лятаючага" яўрэя. Мірных правінцыялаў аднолькава здзіўлялі і колер коней, і сюжэты карцін, і фігура намаляванага над дамамі чалавека: нішто не паказвала на тое, што чалавек "ляціць". Жыхары паціскалі плячыма, уздыхалі паволі і казалі: "Рэвалюцыйнае мастацтва... Калі-небудзь, можа, зразумеем..." - успамінаў пасля Мікалай Малько, які знаходзіўся ў той час у Віцебскай губерні.

Для ўпрыгожвання горада Шагал прыцягнуў усіх мясцовых жывапісцаў і маляроў, аб'яднаўшы іх для выканання заказу ў Дзяржаўную дэкаратыўна-мастацкую майстэрню.

Мастак і мастацтвазнаўца Аляксандр Ромм, якога Шагал запрасіў той жа восенню ў Віцебск, заспеў святкаванне гадавіны: "…плакаты яго былі цудоўныя, яны былі менавіта тым, што трэба для вуліцы, - яркімі, дзіўнымі, ашаламляльнымі. Але ў іх была і тонкасць задумы, і вялікі густ, яны выглядалі як вялікія карціны левага стылю".

© Sputnik Павел Вур

Памятная дошка, якая расказвае пра тое, што было ў гэтым будынку

Увосень 1918 года ішла напружаная праца па адкрыцці Віцебскай мастацкай народнай школы - першай установы падобнага кшталту ў горадзе. Шагалу ўдалося дабіцца таго, каб яна атрымала статус ВНУ.

Выкладаць ён запрасіў вядомых мастакоў-авангардыстаў: Івана Пуні, Ксенію Багуслаўскую, Веру Ермалаеву, Ніну Коган, Надзею Любавіну. Першым дырэктарам школы стаў Мсціслаў Дабужынскі, а пасля яго ад'езду гэты пост заняў сам Шагал.

Акрамя школы, мастак стварыў першы ў Віцебску публічны мастацкі музей, дзе не толькі выстаўляліся карціны, але і праводзіліся лекцыі і мітынгі. Шагал усяляк спрабаваў "ажывіць" родны горад. Вось што ён пісаў з гэтай нагоды свайму таварышу, мастацкаму крытыку Паўлу Этынгеру: "Некалькі мітынгаў па мастацтве былі ўладкованыя сваімі сіламі. У канчатковым выніку ў нас зараз у горадзе "засілле мастакоў"... Спрачаюцца пра мастацтва з азвярэннем".

Гараджане наведвалі мерапрыемствы з цікавасцю, паколькі гэта было ў навінку: за ўсю гісторыю Віцебска да камісарства Шагала ў горадзе прайшлі ўсяго дзве ці тры выставы.

© Sputnik / РИА Новости

Марк Шагал з жонкай Бэлай і дачкой Ідай

Але не толькі жывапісам займаўся ў гэты час Шагал - ён быў датычны да адкрыцця ў Віцебску агітацыйнага тэатра, Тэрэвсата (Тэатра рэвалюцыйнай сатыры), дзе і быў галоўным мастаком.

Тэатр быў неверагодна папулярны ў гараджан: за год даў больш за 300 спектакляў, якія паглядзелі прыкладна 200 тысяч гледачоў.

Але паступова Шагал стамляецца ад арганізатарскай дзейнасці. "...я переутомлены і мару пра "замежжа"... У рэшце рэшт для мастака (ва ўсякім выпадку для мяне) няма больш прыстойнага месца, як ля мальберта, і я мару, як бы засесці выключна за карцінамі", - пісаў ён з гэтай нагоды Этынгеру.

Ён прадпрымае дзве спробы пакінуць пасаду загадчыка Школы і з'ехаць з Віцебска. І абодва разы яго ўтрымліваюць вучні.

У лістападзе 1919 г. у школу прыязджае выкладаць Малевіч. Вакол прыроджанага лідара Малевіча адразу ж ствараецца круг вучняў і прыхільнікаў. Погляды на "мэты і сродкі" ў мастацтве ў Шагала з Малевічам не супадалі, таму вучні ў школе падзяліліся на два лагеры, кожны з якіх ішоў за сваім настаўнікам.

© Sputnik / Юрий Иванов

Мастак Марк Шагал з жонкай Валянцінай Бродскай падчас візіту ў Маскву ў 1973 годзе

У выніку 25 мая 1920 года, калі Шагал вярнуўся з камандзіроўкі, вучні паведамілі, што ўсе яны пераходзяць у Зацвярдзіцелі новага мастацтва, - арганізацыю, якую стварыў у школе Малевіч. Шагал зразумеў, што цяпер ён нарэшце вольны. Таму, з'ехаўшы ў пачатку чэрвеня ў чарговую камандзіроўку ў Маскву, Шагал адтуль ужо не вярнуўся. Апошняе спатканне з Віцебскам скончылася.

У 1922 годзе Марк Шагал разам з сям'ёй назаўсёды пакінуў СССР. Родны горад, які назаўжды застанецца ў сэрцы і будзе жыць на многіх яго палотнах, ён больш не ўбачыць.

У СССР, але без Віцебска

У 1973 годзе Шагал па запрашэнні міністра культуры Кацярыны Фурцэвай усё-ткі наведаў Саюз. Ён пабываў у Маскве і Ленінградзе, наведаў усе значныя для турыста месцы, падарыў Траццякоўскай галерэі і Музею выяўленчых мастацтваў імя Пушкіна свае працы. Але ў Віцебск так і не з'ездзіў.

Ёсць некалькі версій, чаму паездка не адбылася. Па-першае, яму проста маглі не дазволіць, паколькі культурную праграму для замежных гасцей пісалі загадзя і стараліся паказваць найбольш выйгрышныя месцы, у асноўным мегаполісы. А чым мог пахваліцца правінцыйны Віцебск? Па-другое, яму магла забараніць ехаць туды другая жонка Валянціна Бродская (дома проста Вава). Жанчына са сталёвым характарам была маладзей за Шагала і іграла ў сям'і першую скрыпку. Яна вельмі старанна клапацілася пра мастака і яго здароўе, а гуляючы па Маскве, Марк прыхварэў, і Вава магла адгаварыць яго ехаць у Віцебск: усё ж такі майстру было ўжо 86 гадоў.

© Sputnik Павел Вур

Арт-цэнтр Марка Шагала ў Віцебску

І трэцяя версія, самая верагодная: мастак проста не захацеў разбураць той вобраз Віцебска, які быў у яго сэрца. Мастак не стаў ставіць кропку ў гэтай сваёй любові да роднага горада.

Горад застаўся для яго такім, як на карцінах. Бо колькі разоў ён распавядаў аб тым, наколькі выдатны горад яго дзяцінства і юнацтва! Шмат хто ў свеце даведаліся аб Віцебску толькі дзякуючы Шагалу. Але мастак любіў Віцебск сваіх вобразаў - дзе яшчэ была жывая Бэла, дзе ён быў юным і закаханым. У свае 86 ён выдатна разумеў, што Віцебск 1973 года - гэта іншы горад, наведванне якога магло разбурыць дарагія ўспаміны і напоўніць смуткам сэрца старога мастака.

Усё жыццё Шагал любіў і памятаў Віцебск. Чаго не скажаш пра горад.

© Pixabay

Роспіс плафона Оперы Гаранье ў Парыжы Шагал зрабіў ва ўзросце 77 гадоў

Бітва за Шагала

Марк Шагал памёр 28 сакавіка 1985 года - не дажыўшы ўсяго трох гадоў да свайго стагоддзя.
Як ні дзіўна, "перабудова і галоснасць" не вярнулі Шагала Віцебску. Больш за тое, у Віцебску разгарнулася цэлая кампанія супраць адкрыцця музея мастака - прыязджалі лектары з навуковымі ступенямі, распавядалі аб чужасці жывапісу Шагала беларускаму народу і пра мільённыя траты на музей, якія хочуць навязаць гораду, і пра небяспеку, якую нясе ў сабе "шагаламанія".

Супраць "антышагалаўскай кампаніі", разгорнутай партыйным кіраўніцтвам, выступілі такія пісьменнікі, як Алесь Адамовіч, Васіль Быкаў, Рыгор Барадулін, Святлана Алексіевіч, Валянцін Тарас і іншыя. Яны выказваліся на старонках агульнасаюзнай газеты "Советская культура".

© Sputnik Павел Вур

Дом-музей Марка Шагала на вуліцы Пакроўскай, у якім у свой час жыў мастак

На VIII пленуме мінскага гаркама КПБ выступоўцы выказаліся супраць "шагаламаніі". Там жа прафесар Віктар Боўш выступаў супраць "крыклівай кампаніі ў сувязі са 100-годдзем мастака-мадэрніста Шагала" і "навязвання савецкім людзям фальшывых аўтарытэтаў". Пачалася кампанія ў прэсе, дзе гаварылася, што "шагалізацыя" і сіянізм - гэта зло. Сталі публікавацца "лісты працаўнікоў" - абкатаны ў 30-х гадах трук. У іх асуджалася пазіцыя Андрэя Вазнясенскага, якую ён выказаў у часопісе "Огонек" у эсэ "Гала Шагала". Паэт лічыў, што Віцебску патрэбен музей мастака.

У кастрычніку 1988 году Васіль Быкаў, Андрэй Вазнясенскі і Давід Сімановіч паслалі ў рэдакцыю газеты "Советская культура" ліст "Аб музеі Марка Шагала ў Віцебску", пазней гэтую ідэю падтрымаў акадэмік Дзмітрый Ліхачоў, які ўзначальваў тады савецкі фонд культуры. Час і намаганні зрабілі сваю справу: 23 верасня 1991 года рашэннем Віцебскага гарвыканкама была прынятая пастанова: у доме №11 па вул. Пакроўскай (былая Дзяржынскага) стварыць Дом-музей Марка Шагала.

© Sputnik Павел Вур

Канторка, за якой маці Марка Шагала прадавала розныя тавары. Лаўка знаходзілася проста ў доме.

Апошняя карціна - першая карціна

На першай выставе ў музеі не было ніводнай нашай карціны, але за 25 гадоў музей сабраў вялікую калекцыю. Зараз там захоўваецца каля трохсот арыгінальных графічных аркушаў Шагала і больш за дзве з паловай тысячы кніг пра авангарднае мастацтва дваццатага стагоддзя. Усё гэта - падарункі спадчыннікаў, прыватных асоб, калекцыянераў.

У канцы 80-х гадоў у Віцебск прыехала дэлегацыя з нямецкага горада Нінбурга. Маленькі горад, Ніжняя Саксонія, 30 тысяч насельніцтва. Немцы прыехалі ў Беларусь "пакланіцца народу і зямлі, якім фашызм прынёс шмат бед і разбурэнняў". Пасябравалі з Віцебскам. У гэты час у горадзе адкрыўся музей Шагала, і немцы вырашылі дапамагчы, стварыўшы ў 1992 годзе "Круг садзейнічання Дому-Музею Марка Шагала ў Віцебску". Выйшла так, што немцам з невялікага гарадка было важней стварыць музей Шагала, чым віцяблянам.

© Sputnik Павел Вур

Цытаты з вершаў Шагала ў перакладзе Андрэя Вазнясенскага з"явіліся на платах па Пакроўскай вуліцы да 130-годдзя мастака

Менавіта мэр Нінбурга падарыў першую карціну ў калекцыю музея. Па цікаваму супадзенні, гэта апынулася апошняя праца Шагала "Да iншага свету". Пра гэта містычнае супадзенне любяць распавядаць работнікі музея.

МІНСК, 5 сак — Sputnik. Сёння спаўняецца 124 гадя з дня нараджэння знакамітага беларускага літаратара, баснапісца, майстра сатырычнага жанру.

© Pixabay

Вершы пра вясну: болей не мерзне душа ні адна

Кандрат Крапіва нарадзіўся 5 сакавіка 1896 года ў вёсцы Нізок Уздзенскага раёна ў сялянскай сям'і. Sputnik вырашыў не пераказваць у чарговы раз біяграфію пісьменніка, але прывесці топ-5 літаратурных паданняў, звязаных з імем знакамітага беларуса.

Лёс пісьменніка вызначылі СМІ

Існуе паданне, што пісаць Крапіва пачаў дзякуючы газеце "Савецкая Беларусь". Аднойчы будучы літаратар шпарцываў па роднай вёсцы і ўбачыў прыбіты на інфармацыйным стэндзе нумар "Савецкай Беларусі". Юнак прыпыніўся і пачаў чытаць. Кажуць, што тэксты ў артыкукалах яму настолькі падабаліся, што ён сам вырашыў паспытаць сябе на літаратурнай ніве.

Ні дня без радка

Кажуць, што Крапіва вельмі шмат пісаў, быццам жыў па прынцыпе "ні дня без радка". Аднак ён ніколі нікому не казаў, над чым менавіта працуе ў пэўны момант. Вядомы факт, што людзі творчыя маюць забабоны. Магчыма, і ён баяўся спудзіць яшчэ не народжаную басню. Напрыклад, басню "Брама неўміручасці" Крапіва пісаў амаль 6 гадоў, і ўвесь гэты час ніхто не ведаў, над чым ён працуе. Дарэчы, Крапіва ніколі не працаваў над некалькімі творамі адначасова.

© Sputnik / Евгений Коктыш

Рыгор Барадулін: вершы пра каханне

Фенаменальная памяць

Крапіва меў фенаменальную памяць — ён ніколі не запісваў адрасы і тэлефоны, не вёў штодзённік. Усё самае важнае захоўвалася ў яго памяці. І калі трэба было знайсці тэлефон нейкага чалавека, то прасцей было адразу пытацца ў Крапівы (калі ён яго ведаў, вядома). У старасці ў Крапівы сур'ёзна пагоршыўся зрок, што адбівалася на яго прафесійнай рэдактарскай дзейнасці. Але ён рэдактаваў усе слоўнікі проста па памяці. Захоўваў у сваёй памяці ўсе значэнні, дыялектныя варыянты і паходжанне беларускіх слоў са слоўнікаў.

Шмат нататнікаў

Гэты бок жыцця пісьменніка супярэчыць папярэдняму. Але не зусім. Нататнік яму быў патрэбен для цікавых цытатаў суайчыннікаў, адзнакаў падчас вандровак. Самае характэрна тут тое, што ў адрозненне ад сваіх калег па цэху (творчых людзей), яго почырк вельмі акуратны. Ён ніколі не маляваў і не рабіў пазнак на палях.

Шахматы

Акрамя літаратуры быў у Кандрата Крапівы яшчэ адзін запал — шахматы. Па ўспамінах блізкіх, за шахматнай дошкай ён мог праседжваць шмат гадзін запар. У пісьменніка быў нават адмысловы набор шахмат, выразаных з вельмі рэдкай пароды дрэва.

Што з гэтага праўда, а што не, мы ўжо наўрад ці даведаемся. Але тое, што з творамі Крапівы павінен быць знаёмы кожны беларус, — гэта факт. 

Чытайце таксама: 

• Іван Мележ: цікавыя факты з жыцця аўтара "Палескай хронікі"
• Андрэй Макаёнак: шляхам жыцця самага беларускага драматурга
• Дзве музы Змітрака Бядулі: біяграфія пісьменніка